Trudności w nauce czytania i pisania

Skąd się biorą trudności z pisaniem i czytaniem? Zacznijmy od podstaw. Czytanie i pisanie to specyficzne formy posługiwania się mową, przy czym czytanie jest odbiorem treści słownych z zaangażowaniem i wykorzystaniem wzroku, a pisanie wiąże się z przekazywaniem komunikatów za pomocą znaków graficznych, powstałych dzięki ruchom ręki i zrozumiałych dla osób posługujących się tym samym językiem.

W proces czytania i pisania zaangażowany jest zespół podstawowych funkcji psychofizycznych człowieka: słuchowa, artykulacyjna, wzrokowo – przestrzenna, a w przypadku pisania także motoryczna. Wszystkie one wspólnie zapewniają prawidłowy przebieg wymienionych czynności.

Niestety, sporo dzieci ma trudności zarówno z nauką czytania, jak i pisania, a ich liczba wciąż niepokojąco wzrasta. Opisywane trudności pojawiają się najczęściej u uczniów w pierwszych klasach szkoły podstawowej, ale wczesne symptomy można zaobserwować już u przedszkolaków.

W jaki sposób dziecko nabywa umiejętności pisania i czytania?

Zwróćmy uwagę na sposób, w jaki pociecha nabywa obie umiejętności. Istotną cechą czytania i pisania  jest to, że w przeciwieństwie do języka mówionego, który dziecko przyswaja w naturalnych sytuacjach, w kontakcie ze swoim najbliższym środowiskiem, posługiwania się mową pisaną nauczane jest zgodnie z ustalonymi przez metodyków zasadami,  jednakowymi dla wszystkich uczniów. Okazuje się, że to, co sprawdza się w przypadku jednego dziecka, nie musi być dobre dla innych.

W kształceniu zinstytucjonalizowanym najczęściej nie uwzględnia się w wystarczającym stopniu indywidualnych właściwości dzieci i nie dostosowuje używanych metod do ich możliwości. Dlatego sposób nauczania może stanowić jedną z przyczyn pogłębiania lub wręcz powstawania trudności w czytaniu i pisaniu.

Jakie są przyczyny trudności w nauce czytania i pisania?

Trudności mogą być spowodowane obniżeniem tych zdolności dziecka, które są niezbędne, by potrafiło ono przekładać język mówiony na język pisany. Chodzi tu o:

• Zaburzenia spostrzegania. Dzieci z zaburzoną percepcją wzrokową wadliwie odzwierciedlają kształty liter, mogą mieć poważne kłopoty w różnicowaniu, zapamiętywaniu i odtwarzaniu figur geometrycznych i liter.  Zaburzenia percepcji kształtu oraz analizy i syntezy wzrokowej przejawiają się w czytaniu, pisaniu i przepisywaniu.
  
  Dziecko myli litery podobne, które różnią się drobnymi elementami graficznymi, np. a/o, m/n, l/t, h/k i tak dalej. Przy przepisywaniu opuszcza litery lub cząstki wyrazów, gubi drobne elementy liter, w starszych klasach boryka się z  problemem wciąż popełnianych błędów ortograficznych.
   
• Obniżona sprawność manualna. Przejawia się w nieprecyzyjnym zapisywaniu liter, nietrzymaniu w liniaturze. Dzieci z niższą sprawnością manualną nie potrafią prawidłowo trzymać ołówka, składać kartki  papieru, ich pismo jest brzydkie, niestaranne. W młodszym wieku mają problemy np. z samodzielnym ubieraniem się, zapinaniem guzików, wiązaniem butów. Ich rysunki są bardzo ubogie w szczegóły, a także nieestetycznie wykonane.
   
• Nieprawidłowości w posługiwaniu się mową. Każda nieprawidłowość w mówieniu czy rozumieniu mowy może się ujawnić w mowie pisanej. Dlatego tak ważne jest wszechstronne rozwijanie mowy u dzieci, zanim rozpoczną naukę czytania i pisania, zwłaszcza tych, u których obserwuje się opóźnienia czy zaburzenia językowe.
   
• Zaburzenia słuchu fonematycznego. Szczególne znaczenie w powstawaniu trudności majązaburzenia słuchu fonematycznego, czyli zdolności do rozpoznawania dźwięków mowy oraz świadomości fonologicznej – zdolności wyodrębniania elementów strukturalnych, z których składa się mowa, dostrzegania pojedynczych zdań, składających się na dłuższą wypowiedź, wyrazów w zdaniu, a w wyrazach – sylab i głosek.
   
• Niekorzystna lateralizacja. Lateralizacja, czyli przewaga stronna, objawia się większą sprawnością funkcjonalną jednej strony ciała. Przewagę tę można zauważyć w zakresie funkcji nóg, oczu, ruchów tułowia. U dzieci z trudnościami w nauce czytania i pisania, częściej niż u dzieci dobrze czytających, stwierdza się niezgodność między ich ręcznością a ocznością (lateralizacja skrzyżowana).

Jak powstają wymienione nieprawidłowości?

Przyczyna tkwi w funkcjonowaniu mózgu, kiedy występują w nim zakłócenia pracy tkanki nerwowej, czyli mikrouszkodzenia. Właściwości układu nerwowego, sprzyjające powstawaniu trudności w nauce czytania i pisania, bywają też uwarunkowane genetycznie.

Jeśli trudności o tym charakterze są spowodowane zaburzeniami niektórych funkcji i ich integracji, związanymi z nieprawidłowym funkcjonowaniem układu nerwowego, mówimy o:

• dysleksji (specyficznych trudnościach w czytaniu, którym najczęściej towarzyszą trudności w pisaniu);
• dysortografii (specyficznych trudnościach z opanowaniem poprawnej pisowni) oraz dysgrafii (niskim poziomie graficznym pisma – tak zwane „brzydkie pismo”).

Ponieważ zaburzenia te często współwystępują, przyjęło się używanie dla nich wszystkich jednego określenia – dysleksja. Trzeba zaznaczyć, że specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu rozpoznaje się tylko w przypadku prawidłowego rozwoju umysłowego dziecka.

Według specjalistów, liczba dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu, to około 10% do 15% procent uczniów.

Wśród nich dyslektycy stanowią zaledwie 2% do 4%. Obniżenie poziomu zdolności może być spowodowane zaniedbaniem środowiskowym, nieco wolniejszym tempem rozwoju, na skutek którego w momencie rozpoczęcia nauki dziecko nie osiągnęło wystarczającej dojrzałości do jej podjęcia, albo po prostu indywidualną cechą dziecka.

Istotne, czasami nadrzędne znaczenie mogą mieć tu zaburzenia emocjonalne. Dziecko stawiane w sytuacjach zagrożenia, takich jak sprawdziany, odpowiedzi przy całej klasie, udział we współzawodnictwie, odczuwa napięcie emocjonalne.

Sytuacje te na część dzieci wpływają mobilizująco, jednak na dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi - zdecydowanie paraliżująco. Nadmierne napięcie wywołuje uczucie lęku i nie sprzyja sprawnemu przebiegowi procesów poznawczych, dlatego dziecko postawione przed zbyt trudnym zadaniem „traci głowę”, a jego przypominanie sobie, spostrzeganie i kojarzenie, stają się nieefektywne.

Jeśli trudne sytuacje powtarzają się, a dodatkowo towarzyszy im dezaprobata, negatywna ocena nauczyciela, drwiny kolegów, kary rodziców, wówczas z czynnościami czytania i pisania trwale wiążą się negatywne emocje, które blokują możliwość dokonywania postępów w nauce.

Szczególnie podatne na wystąpienie bloków emocjonalnych są dzieci nadwrażliwe. Zaskakujące nasilenie lub pojawienie się trudności w pisaniu ortograficznym obserwują nauczyciele i rodzice u dzieci wchodzących w okres dorastania.

Może to być powodowane charakterystycznym dla tego wieku rozchwianiem emocjonalnym. Tego typu problemy po jakimś czasie mijają i rozpoznawanie dysortografii u uczniów, którzy w okresie dorastania zaczynają popełniać błędy ortograficzne, świadczy na ogół o nieprawidłowej diagnozie.

Jak powinni postępować rodzice?

Trudności dziecka w nauce czytania i pisania są poważnym problemem również dla rodziców. Bywają zaszokowani, zniecierpliwieni, skłonni przypisywać swemu dziecku złą wolę lub głupotę. Jak powinni postępować?

Najważniejsze, by okazali dziecku akceptację, mimo iż nie odnosi ono oczekiwanych przez nich sukcesów. Tylko w ten sposób mają szansę utrzymać motywację dziecka do przezwyciężania trudności, wkładania wysiłku w naukę. Dzięki temu ich pociecha zachowa poczucie własnej wartości, mimo ponoszonych porażek, co jest warunkiem dalszego prawidłowego rozwoju osobowości.

Anna Czajkowska
pedagog, logopeda,
www.logopedzi.pl