Wysoko wrażliwe dziecko w szkole

Kim jest osoba wysoko wrażliwa?

Wysoko wrażliwa osoba (WWO) to termin wprowadzony przez dr Elaine Aron, psycholożkę i autorkę książki „Wysoko wrażliwi”. Odnosi się on do ludzi, którzy z uwagi na biologiczne różnice są bardziej wrażliwi, zarówno fizycznie, jak i emocjonalnie, w porównaniu z innymi.

WWO cechuje specyficzny rodzaj doświadczania rzeczywistości: przetwarzają informacje sensoryczne intensywniej niż osoby przeciętne. Potocznie mówimy, że czują bardziej, psychologowie wypowiadają się o nich jak o osobach wyjątkowo, ponadprzeciętnie, wysoko wrażliwych czy reaktywnych (highly sensitive person, supersensitivity).

- Wysoka wrażliwość często bywa mylona z dwiema innymi cechami osobowości: introwersją (czyli skłonnością do samotności i zwracania się do swego wewnętrznego świata, a nie na zewnątrz) oraz neurotyzmem (tendencją do przeżywania negatywnych stanów emocjonalnych).

Specjaliści szacują, że wyższa wrażliwość na przetwarzanie sensoryczne dotyczy 20% populacji. Na obecność tej cechy wpływ mają geny, nie bez znaczenia jest jednak środowisko.

Wysoka wrażliwość jest cechą wrodzoną, uwarunkowaną neurologicznie, wynikającą z rodzaju temperamentu. WWO cechuje wrażliwość przetwarzania sensorycznego, co ma związek z funkcjonowaniem układu nerwowego, który jest czuły i szybko reaguje na to, co dostrzega w otoczeniu.

Za wysoką wrażliwość odpowiada więc układ nerwowy, który w szczególny sposób przetwarza informacje, także emocje, myśli i bodźce sensoryczne. Można powiedzieć, że osoby wysoko wrażliwe charakteryzuje delikatniejszy centralny system nerwowy.

Choć wysoka wrażliwość u dzieci może być odbierana przez rodziców i nauczycieli jako dysfunkcja lub deficyt, trzeba podkreślić, że jest to cecha osobowości, a nie zaburzenie, fanaberia, złe wychowanie czy też choroba. Warto, by była postrzegana jako zasób i potencjał.

Wysoką wrażliwość rozpatruje się na kilku płaszczyznach:

• fizycznej, ponieważ dziecko przejawia większą wrażliwość na bodźce, mocniej reaguje na głód czy ból, może być też bardziej podatne na występowanie alergii pokarmowych,
• emocjonalnej, ponieważ dziecko szybko przejmuje nastroje innych (chłonie je jak gąbka), doskonale odczytuje niewerbalne przejawy emocji, bardziej intensywnie przeżywa emocje, szybko wpada w entuzjazm, ale i przygnębienie,
• społecznej, gdyż WWO nie lubi zmian, bycia w centrum uwagi i momentów, gdy dużo dzieje się. Nie czuje się komfortowo wśród obcych ludzi i w nowych sytuacjach.

Cechy wysokiej wrażliwości

Na wysoką wrażliwość składają się cztery kluczowe elementy, które powodują, że WWO nie tylko inaczej odbierają świat, ale i inaczej się zachowują.

Osobę o wysokiej wrażliwości cechuje:

• głębokie przetwarzanie,
• predyspozycje do ulegania przestymulowaniu,
• reaktywność emocjonalna połączona z dużą empatią,
• większe wyczulenie na bodźce.

Głębokie przetwarzanie

Głębokie przetwarzanie oznacza bardzo szczegółowe i głębokie analizowanie informacji. Osoby WWO więcej czują i dostrzegają. Bardzo mocno przeżywają wszystko wewnętrznie, nie zawsze okazując to na zewnątrz.

Predyspozycje do ulegania przestymulowaniu

Łatwość ulegania przestymulowaniu ma związek ze świadomością tego, co dzieje się w otoczeniu, ale i wewnątrz siebie, a także głębszym przetwarzaniem.

Przy głębokim przetwarzaniu i przestymulowaniu nietrudno o zmęczenie i poczucie wyczerpania.

Reaktywność emocjonalna i rozwinięta empatia

Reaktywność emocjonalna połączona z dużą empatią oznacza, że WWO silnie reaguje emocjonalnie, co ma związek z umiejętnością współodczuwania oraz głębokim przeżywaniem.

Ponadto potrafi lepiej niż inni wczuć się w sytuację drugiej osoby, ma silnie rozwiniętą inteligencję emocjonalną. Często ma poczucie misji i sprawiedliwości, przez co bardziej razi ją nieprzestrzeganie zasad czy krzywdzenie innych. WWO są również wyczulone na kwestie społeczne, związane z naruszaniem ich integralności.

Charakterystyczne jest, że gdy całą klasa ponosi karę, wysoko wrażliwe dziecko znacznie głębiej to odczuwa. Gdy słyszy negatywny komunikat skierowany do grupy, ma wrażenie, że jest on wypowiadany głównie do niego. Ważna jest dla niego pozytywna ocena innych, bycie lubianym.

Wyczulenie na bodźce

Typowe dla osób wysoko wrażliwych jest wyczulenie na bodźce, także subtelne, które nie są zauważane przez innych. Chodzi zarówno o dźwięki, światło, zapachy, smaki, kolory, ale i podniesiony ton głosu, spojrzenie czy mimikę. WWO mają skłonność do zauważania większej liczby szczegółów w otoczeniu.

WWO idzie w parze z nadwrażliwością sensoryczną. Dzieciom przeszkadzają metki przy ubraniu, drapiące materiały ubrań, są bardzo wrażliwe na zapachy i dźwięki.

WWO cenią sobie spokój oraz bezpieczeństwo, lubią przebywać w znanym otoczeniu i przewidywalnych sytuacjach.

Cechy wysoko wrażliwych uczniów

Cechy dziecka wysoko wrażliwego wpływają na jego funkcjonowanie i zachowanie w środowisku szkolnym.

Dziecko wysoko wrażliwe często:

• wykazuje się dużą empatią, ma silnie rozwinięte poczucie sprawiedliwości,
• odpowiada na pytania nietypową konstrukcją zdania,
• jest podatne na stres, reaguje emocjonalnie i z trudnością przyjmuje krytykę,

• nadmiernie się stymuluje. Zbyt wiele kolorów w wystroju sali czy zbyt duża ilość światła mogą wpływać na nadmierne przebodźcowanie. Typowe jest, że reakcje i próby poradzenia sobie z trudną czy niekomfortową sytuacją mogą wydawać się przesadne czy nieadekwatne,
• nie radzi sobie dobrze z rywalizacją i działaniem pod presją (szczególnie presją czasu). Potrzebuje więcej czasu na analizowanie przekazywanych przez nauczyciela treści i wykonanie zadania,
•  dąży do perfekcjonizmu i wiele od siebie oczekuje,

• czuje się niekomfortowo w obliczu nowych sytuacji,
• najczęściej wchodzi w rolę obserwatora i w milczeniu przygląda się interakcjom społecznym, nie lubi być w centrum uwagi,
• nie lubi występować przed grupą,

• preferuje nauczanie poprzez bezpośrednie instrukcje indywidualne, a także powtarzalne, ustrukturyzowane lekcje, zasady i rytuały. W sytuacjach niejasnych, staje się nerwowy, pełen niepokoju, trudno mu zachować wewnętrzną równowagę,
• chętniej wykonuje prace grupowe w gronie znanych sobie osób niż nieznajomych.

Czy moje dziecko jest WWO?

Aby ustalić, czy dziecko jest WWO, nie trzeba polegać wyłącznie na swoich obserwacjach. O opinię można poprosić psychologa lub pedagoga. Pomocne jest także narzędzie do diagnozy i pomiaru tej cechy, czyli test Highly Sensitive Person (HSP).

Jak sobie radzi wysoko wrażliwy uczeń?

To, jak sobie radzi wysoko wrażliwe dziecko w szkole, w dużej mierze zależy od środowiska, w jakim się wychowuje: tak w domu, jak i w placówkach edukacyjnych.

Wnikliwe przetwarzanie informacji ma wiele plusów, może jednak także prowadzić do nadmiernej stymulacji i kłopotów. Bywa, że utrudnia funkcjonowanie w szkole, a w niesprzyjających warunkach może wiązać się z wieloma trudnościami.

Dobra wiadomość jest taka, że uczeń wysoko wrażliwy w sprzyjającym środowisku radzi sobie lepiej niż ich rówieśnicy: osiąga wyższy poziom umiejętności społecznych, ma lepsze stopnie, bardziej konstruktywne postawy moralne, wyższy poziom samoregulacji i większe poczucie bezpieczeństwa.

- Oznacza to, że wysoka wrażliwość stanowi o dużym potencjale i w warunkach wspierających będzie działać na korzyść dziecka, zaś w warunkach szkodliwych zwróci się przeciwko niemu i będzie miała negatywny wpływ na jego funkcjonowanie. Bardzo wrażliwy i reaktywny układ nerwowy może w korzystnych warunkach wspierać rozwój kreatywności, intuicji i nieszablonowego myślenia. W niekorzystnych warunkach może ulec przeciążeniu i prowadzić do dezorganizacji, zmniejszając produktywność dziecka i obniżając jego samoocenę. [3]

Wysoko wrażliwe dzieci raczej rzadko sprawiają kłopoty wychowawcze, nie wdają się w bójki, nie chodzą na wagary. W klasie spokojnie siedzą w ławce, słuchają nauczyciela i wykonują polecenia. Zwykle to sumienni, pracowici i bardzo dobrzy uczniowie o nietuzinkowych zainteresowanych.

Co może być problematyczne?

Dla wielu wysoko wrażliwych uczniów dużym problemem jest nadwrażliwość na hałas, chaos, dużą ilość bodźców, ale także uczniów (a co za tym idzie społecznych kontekstów czy niuansów). Ma to znaczenie o tyle, że nieco więcej czasu zajmuje im także nabywanie różnych umiejętności społecznych . Dla wielu osób WWO jest osobą nieśmiałą i wycofaną.

Poprzez przeczulenie na bodźce osoby wysoko wrażliwe łatwo czują się przytłoczeni własnymi emocjami, a i reaguje emocjonalnie na niesprawiedliwości. Trudnością jest także dostosowywanie się do zmian i bycia pod presją.

Osoby wysoko wrażliwe ze strony otoczenia mogą spotykać się z brakiem zrozumienia dla sposobu funkcjonowania, a nawet niechęcią czy brakiem akceptacji. Przez to mogą postrzegać swój sposób bycia jako wadę. Ich obraz świata budowany jest na niepewności i poczuciu bycia innym.

Dlaczego tak się dzieje? Powodów jest co najmniej kilka. Po pierwsze – i chyba najważniejsze - zarówno w środowisku szkolnym, zawodowym jak i towarzyskim, zwykle preferuje się osoby, które cechuje wysoka odporność na stres, ekstrawersja, przebojowość czy pewność siebie. Kultura zachodnia osobom wysoko wrażliwym raczej nie sprzyja.

Jeśli zaś chodzi o placówki edukacyjne, to w typowej szkole systemowej, gdzie na lekcjach panuje gwar, klasy są bardzo liczne, program nauczania przeładowany, a uczniów traktuje się nie indywidualnie, a szablonowo, trudno dostrzec potrzeby wysoko wrażliwych dzieci i w odpowiedni sposób na nie zareagować.

- Nieznajomość potrzeb i funkcjonowania WWO często prowadzi do stosowania kar lub etykietowania. Można by tego uniknąć, gdyby nauczyciele byli bardziej świadomi zjawiska, co przekładałoby się na ich działania i strategie wychowawcze.

Co by pomogło? W praktyce: mniej liczne klasy, zorganizowanie w placówkach stref ciszy i relaksu, indywidualizacja nauczania, więcej kontaktu indywidualnego z uczniem, możliwość brania pod uwagę zdolności i możliwości dziecka, a także nieocenianie jedynie przez pryzmat efektu, ale i wysiłku.

Nie zaszkodziłaby zmiana myślenia, ponieważ największe trudności WWO wynikają z braku zrozumienia ich potrzeb i braku akceptacji ze strony otoczenia.

- Uczeń nie chce odpowiadać przed całą klasą? Musi się nauczyć! Nie ma odpowiednio wysokich ocen? Trzeba wygłosić na ten temat stosowne kazanie. Jak zrozumieć i docenić dzieci wysoko wrażliwe w polskim systemie nauczania? Przede wszystkim trzeba uświadamiać, czym jest wysoka wrażliwość i postarać się podążać drogą dzieci – także tą edukacyjną. [specjalista psychologii klinicznej, psychoterapeuta Izabela Bancewicz-Mikulewicz [1]

Jak wspierać dzieci wrażliwe w szkole?

Dzieci i młodzież, które zaliczają się do WWO, potrzebują nieco innego, indywidualnego traktowania, a od nauczyciela akceptacji, pozwolenia na przeżywanie emocji, zaufania, wsparcia, zrozumienia i stworzenia jak najlepszych warunków zewnętrznych, które będą sprzyjać rozwojowi.

Bardzo ważna jest empatyczna komunikacja. Nauczyciel mający w swojej klasie wysoko wrażliwe dzieci powinien być szczególnie wyczulony na to, jakie słowa kieruje do uczniów.

Dobry i wyrozumiały nauczyciel jest w stanie dostrzec potencjał wysoko wrażliwego dziecka i spojrzeć na posiadaną przez niego cechę jako na szansę, a nie zagrożenie.

- Osoby wysoko wrażliwe są najczęściej bardzo pilnymi uczniami. Nie jest im potrzebna motywacja zewnętrzna, ponieważ wykazują się dużą motywacją wewnętrzną. Jest to bardzo pozytywna cecha, pod warunkiem, że nie zniszczymy jej zbyt wysokimi oczekiwaniami. [1]

Najważniejsze jest to by zaakceptować fakt, że dziecko jest osobą wysoko wrażliwą. Należy je wspierać i akceptować takim, jakie jest. Zmuszanie go, by było bardziej śmiałe, twarde, przebojowe i mniej przejmowało się wszystkim, co je spotyka, przynosi więcej szkody, niż pożytku. Przyczynia się jedynie do podwyższenia poziomu lęku oraz zaniża samoocenę.

Zmienianie wysoko wrażliwego dziecka na siłę wytworzy w nim poczucie, że zaakceptowane zostanie dopiero wtedy, gdy się zmieni. Ostatecznie, gdy nie spotka się ze zrozumieniem i wsparciem ze strony dorosłych, będzie bardziej podatne na depresję, lękliwość i inne problemy natury psychicznej.

Jak wspierać wysoko wrażliwe dziecko w domu?

Co psychologowie radzą rodzicom dzieci wysoko wrażliwych? Nawet jeśli masz poczucie, że dziecko przesadza, dramatyzuje, to pamiętaj, że to są jego odczucia, ma do nich prawo. Młody człowiek zasługuje na wysłuchanie i uszanowanie jego emocji.

Nie namawiaj i nie zmuszaj dziecka do aktywności, które powodują wysoki poziom stresu. Pomóż mu znaleźć takie zajęcia i hobby, które lubi i czuje (bo np. nie wymagają współzawodnictwa).

Ponieważ dzieci wysoko wrażliwe szybko wykazują zainteresowanie kwestiami społecznymi, pytają o sens tego, co się dzieje dookoła i zasypują pytaniami „dlaczego?” czy „po co?”, podsuwaj im różne książki, prowadź poważne rozmowy. Stwórz optymalne warunki do działania i korzystania ze swych własnych zasobów.

Pamiętaj, że dzieci wyjątkowo wrażliwe, gdy otrzymują wsparcie, nie tylko lepiej funkcjonują, ale i uczą się, że można sobie radzić z silnymi emocjami, wzrastają też w poczuciu, że ich wyjątkowa wrażliwość jest darem, nie wadą. Czymś pięknym i wyjątkowym, co wprawdzie może utrudniać życie, ale i je ubogacać.