Rozwój integracji sensorycznej

Prawidłowa interpretacja, organizacja oraz reakcja na bodźce odbierane przez zmysły nazywa się integracją sensoryczną. Jej rozwój to długi i skomplikowany proces, który trwa od poczęcia przez całe życie. Gdy pojawią się jej zakłócenia i dysfunkcje, mówi się o zaburzeniach integracji sensorycznej. Wówczas niezbędna jest odpowiednia terapia.

Czym jest integracja sensoryczna?

Integracja sensoryczna (SI) to pojęcie, które określa prawidłową organizację wrażeń sensorycznych (bodźców) napływających przez receptory wzrokowe, słuchowe, dotykowe, węchowe, smakowe i przedsionkowe. To proces neurologiczny, dzięki któremu mózg segreguje, rozpoznaje, interpretuje i integruje z wcześniejszymi doświadczeniami wrażenia płynące ze wszystkich zmysłów.

Organizacja informacji w ośrodkowym układzie nerwowym sprawia, że mogą one zostać wykorzystane w celowym działaniu, do formułowania między innymi napięcia mięśniowego, percepcji, zachowania, uczenia się, emocji czy planowania ruchu. Jest to możliwe, ponieważ mózg tworzy adekwatną do sytuacji reakcję adaptacyjną. To właściwe i efektywne reagowanie na wymogi otoczenia.

Integracja sensoryczna pozwala na odbiór nowych doświadczeń zmysłowych, na których można się skoncentrować lub wręcz przeciwnie - uznać je za niepotrzebne i zignorować. Ma ogromny wpływ na codzienne funkcjonowanie, ale i prawidłowy rozwój dziecka.

J. Ayres – twórczyni metody integracji sensorycznej (SI)

Twórczynią teorii SI jest dr Jean Ayres (1920–1989): psycholog, terapeuta i pracownik naukowy Uniwersytetu Kalifornijskiego w USA. Teoria integracji sensorycznej opiera się na założeniach odwołujących się do neurologii i teorii zachowania. Zakłada między innymi plastyczność neuronalną, czyli zdolność mózgu do zmian i modyfikacji, która dokonuje się przez całe życie.

W latach 60. XX wieku dr Jean Ayres sformułowała hipotezy wskazujące na związki procesów integracji sensorycznej z procesami uczenia się. Jako pierwsza podkreśliła rolę, jaką odgrywają zmysły w rozwoju dziecka i działaniach dorosłego człowieka.

Jest autorką wielu artykułów publikowanych w czasopismach naukowych oraz dwóch książek: „Sensory Integration and Learning Disorders” i „Sensory Integration and the Child”.

Rozwój procesów integracji sensorycznej

Integracja sensoryczna rozpoczyna się już w okresie płodowym. Pierwszym zmysłem, który się pojawia, jest dotyk. Na jej doskonalenie wpływają warunki, w jakich rozwija się płód: aktywność matki, jej dieta, stan zdrowia, samopoczucie. Rozwój procesów SI trwa do około 7. roku życia. Prawidłowo przebiegająca integracja sensoryczna powinna rozwijać się stopniowo i być zależna przede wszystkim od wieku dziecka.

Etapy rozwoju procesów integracji sensorycznej przedstawiają się następująco:

Pierwszy etap: od narodzin do drugiego roku życia

• rozwijanie reakcji równoważnych, napięcia mięśniowego, ruchów oczu,

• rozwijanie zdolności do przetwarzania bodźców propriocepcyjnych, dotykowych i przedsionkowych,

• integracja odruchów, ewolucja czynności odruchowych: odruchy postawy, prostowania, równowagi, napięcia mięśniowego.

Drugi etap: od drugiego do czwartego roku życia

• rozwijanie reakcji dowolnych,

• rozwijanie schematu ciała, kształtowanie się stabilnej postawy, rozwój koordynacji ciała, poszerzanie sprawności ruchowej ciała,

• kształtowanie się podstaw percepcji słuchowej, wzrokowej,

• doskonalenie dużej motoryki i planowania ruchu.

Trzeci etap: od trzeciego do piątego roku życia

• kształtowanie się koordynacji wzrokowo-ruchowej, kontrola ruchów ręki (widać, która jest dominująca) i innych części ciała,

• rozwój ruchów dowolnych i bardziej precyzyjnych,

• rozwój współdziałanie zmysłów.

Czwarty etap: pomiędzy szóstym a siódmym rokiem życia

• specjalizacja mózgowa (dominacja strona ciała),

• rozwój zdolności do: czytania, pisania, liczenia, koncentracji uwagi, kontroli emocjonalnej, samoakceptacji,

• przyswajanie wszelkich norm społecznych oraz obowiązujących zasad zachowania.

Jeśli na kolejnych stadiach rozwoju nie dojdzie do rozwinięcia określonych umiejętności, pojawiają się różne problemy w funkcjonowaniu i zachowaniu dziecka. Ma to związek z sekwencyjnym rozwojem procesów SI: złożone kompleksowe zachowania rozwijają się w oparciu o bardziej podstawowe i wykształcone wcześniej.

Integracja sensoryczna jest odpowiedzialna za doskonalenie się poszczególnych funkcji percepcyjnych, kinestetycznych oraz ich właściwą integrację niezbędną do nabycia dojrzałości szkolnej. [1]

Jak wspierać integrację sensoryczną?

Integrację sensoryczną dziecka można i warto wspierać. Co robić, a czego unikać?Jak wspierać integrację sensoryczną? Specjaliści podpowiadają, by:

• dziecko przytulać, głaskać, masować, nosić na rękach, kołysać (nie ograniczać kontaktu dotykowego),

• bawić się z dzieckiem: bujać je i kręcić (nie ograniczać kontaktu kinestetycznego), zachęcać do zabaw róznymi przedmiotami,

• zachęcać dziecko do muzykowania. Doskonale sprawdzi się drewniana łyżka i garnek lub butelka wypełniona grochem,

• eksperymentować: przelewać wodę, włączać suszarkę, studiować i odkrywać właściwości przedmiotów,

• pozwalać dziecku na samodzielny ruch: zabawę, poruszanie się, przesuwanie, manipulowanie rączkami. Kluczowa jest bezpieczna przestrzeń,

• stworzyć dziecku bogate sensoryczne środowisko, by mogło poznawać świat poprzez węch, smak, wzrok, dotyk,

• podsuwać dziecku ciekawe, różnorodne zabawki i przedmioty o walorach edukacyjnych (różne kolory, wzory, kształty czy faktury).

W przypadku dzieci starszych należy pamiętać o uprawianiu sportów i ograniczeniu zajęć statycznych (przesiadywanie przez komputerem, telewizorem.

Czym jest zaburzenie SI?

Gdy układ nerwowy niewłaściwie organizuje bodźce zmysłowe, pojawiają się objawy zaburzeń integracji sensorycznej. Co ważne, dysfunkcje nie są związane z uszkodzeniem narządów zmysłów (np. krótkowzrocznością czy niedosłuchem).

- Dysfunkcje integracji sensorycznej mogą dotyczyć reakcji posturalnych, napięcia mięśniowego, planowania ruchu, zachowań emocjonalnych, rozwoju funkcji poznawczych i rozwoju mowy. Są one konsekwencją zaburzeń rejestracji informacji zmysłowych, organizowania ich oraz przekazywania bodźca do reakcji i zachowań służących adaptacji do otaczających warunków. [2]

Zaburzenia integracji sensorycznej dotyczą nieprawidłowości w zakresie przetwarzania bodźców sensorycznych w obrębie systemu:

• czuciowego (dotykowego i proprioceptywnego),

• przedsionkowego,

• słuchowego,

• wzrokowego,

• węchowego,

• smakowego.

- Zaburzenia integracji sensorycznej występują w postaci nadwrażliwości i podwrażliwości w różnych układach sensorycznych.Towarzyszą im nieprawidłowe reakcje emocjonalne i ruchowe. Nadwrażliwość powoduje zbyt mocne pobudzenie kory mózgowej i prowadzi do nietolerancji ruchu, niepewności grawitacyjnej, obronności dotykowej i innych objawów. Niedostateczna reaktywność, czyli podwrażliwość, polega na słabszym rozpoznawaniu i odbiorze bodźców, co z kolei prowadzi do poszukiwania pobudzenia i aplikowania sobie stymulacji. [3]

Zaburzenia integracji sensorycznej – jak je rozpoznać i co robić?

Objawy dysfunkcji integracji sensorycznej oznaczają najczęściej:

• wzmożoną lub obniżoną wrażliwością dziecka na bodźce,

• niewłaściwy poziom uwagi,

• obniżony poziom koordynacji ruchowej,

• opóźniony rozwój mowy,

• nieprawidłowy poziom aktywności ruchowej,

• trudności w zachowaniu.

Oznacza to, że dziecko:

• jest niespokojne, płaczliwe,

• ma kłopoty z zaśnięciem

• ma kłopot z samodzielnym piciem, żuciem i przełykaniem pokarmów, myciem (wolno się uczy),

• źle toleruje obcinanie paznokci, mycie twarzy i wykonywanie innych czynności pielęgnacyjnych i higienicznych,

• ma problemy z samodzielnym myciem się czy ubieraniem,

• ma słabą równowagę: potyka się i często upada, nieumyślnie wchodzi lub wpada na ściany czy meble,

• podczas dłuższego siedzenia podpiera głowę ręką, kładzie się na stoliku, ponieważ ma problem z utrzymaniem głowy w pozycji pionowej,

• jest nadruchliwe, nie może usiedzieć w jednym miejscu, stale biega, podskakuje, często zmienia pozycję ciała,

• trudno się koncentruje, a łatwo rozprasza,

• jest impulsywne, często się obraża, nadwrażliwe emocjonalnie,

• bywa uparte, negatywistyczne,

• nabywanie nowych umiejętności ruchowych, takich jak jazda na rowerze czy pływanie sprawia mu trudność,

• przejawia duży lęk przed upadkiem lub wysokością,

• w nowym miejscu czuje się zagubione, potrzebuje sporo czasu by zdobyć orientację w otoczeniu,

• często myli stronę prawą i lewą,

• nie ma dominacji jednej ręki,

• ma trudności z czytaniem i pisaniem,

• ma kłopoty z cięciem nożyczkami, rysowaniem po śladzie, kalkowaniem itp.

• sprawia wrażenie słabego, szybko się męczy.

Nasilenie objawów integracji sensorycznej jest różne, od lekkiego do znacznego. To kwestia bardzo indywidualna. Ponieważ dysfunkcje wpływają na uczenie się, zachowanie i rozwój dziecka w zakresie społeczno-emocjonalnym, należy jak najszybciej skorzystać z profesjonalnej pomocy.

Terapia integracji sensorycznej

Terapia integracji sensorycznej, nazywana naukową zabawą, nie jest uczeniem konkretnych umiejętności, a usprawnianiem pracy systemów sensorycznych i procesów układu nerwowego, które są bazą do rozwoju umiejętności dziecka.

Terapia SI może być prowadzona wyłącznie przez certyfikowanego terapeutę. Jej podstawą jest diagnoza. Zanim ta zostanie postawiona, bada i ocenia się:

• układ przedsionkowy (np. chodzenie, postawa ciała, równowaga, bieganie, jazda na rowerze),

• układ czuciowy (reakcja na wrażenia i informacje czuciowe odbierane przez receptory na skórze),

• zmysł propriocepcji (bodźce odbierane na stawach, mięśniach, narządach wewnętrznych),

• zmysł wzroku, słuchu, smaku i węchu.

Dla terapii integracji sensorycznej kluczowe znaczenie ma plastyczność mózgu, która zakłada możliwość zmian w obrębie systemu nerwowego pod wpływem kontrolowanego dopływu bodźców.

Plastyczność neuronalna zależy od tak zwanych krytycznych okresów rozwojowych czy różnorodności środowiska, w którym przebiega rozwój, ale i zaangażowania dziecka w różne zadania. To dlatego tak ważne jest, by zajęcia terapeutyczne były interesujące i przyjemne. To przekłada się na efekty, czyli integrację bodźców zmysłowych oraz doświadczeń płynących do ośrodkowego układu nerwowego, co pozwala na lepszą organizację działań.

Zadaniem terapeuty jest:

• eliminowanie, wyhamowywanie lub ograniczenie niepożądanych bodźców obecnych przy nadwrażliwościach sensorycznych,

• dostarczanie silnych bodźców. To konieczne przy podwrażliwościach systemów.

Na czym poleca terapia integracji sensorycznej?

Zajęcia odbywają się w przystosowanej i wyposażonej w odpowiednie przyrządy sali. Na czym poleca terapia integracji sensorycznej? Na doskonaleniu motoryki małej i dużej czy koordynacji wzrokowo-ruchowej poprzez zabawę. Dziecko podejmuje takie aktywności jak huśtanie się w hamaku, skakanie, pokonywaniu toru przeszkód, masowanie, lepienie z plasteliny, rysowanie kształtów (także rękami w powietrzu), budowaniu wieży z klocków bądź balansowaniu na piłce.

Zaniedbania w zakresie zaburzeń integracji sensorycznej nie tylko utrudniają codzienne funkcjonowanie, ale i mogą mieć poważne konsekwencje. Objawy nieprawidłowości w obrębie SI , występujące od wczesnych lat życia do później dorosłości, wraz z wiekiem zmieniają swoje nasilenie, a i mogą przeobrażać się w inne. Dziecko z czasem utrwala niewłaściwe wzorce reagowania i jest narażone na problemy emocjonalne oraz behawioralne.

***

[1] Integracja sensoryczna jako jedna z form wspomagania rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym, Dorota Pufund, Pedagogika Przedszkolna i WczesnoszkolnaVol.    5 2/2   (10/2)/20

[2] Integracja sensoryczna i jej znaczenie dla funkcjonowania i rozwoju mowy dziecka, Tadeusz  Paweł Wasilewski, Pediatr Med Rodz 2018, 14 (1), p. 20–32

[3] Nieprawidłowa integracja sensoryczna jako składowa zaburzeń psychicznych występujących zarówno u dzieci, jak i u młodzieży oraz dorosłych, Celestyna Grzywniak, Psychiatria 2016;13(3):143-148.