Siatki centylowe. Jak ich używać?

Siatki centylowe służą do oceny rozwoju fizycznego dziecka. Pozwalają określić, czy jego wzrost i waga są proporcjonalne do wieku.

Te popularne, stosowane powszechnie proste narzędzia diagnostyczne umożliwiają obiektywną ocenę rozwoju fizycznego dziecka od narodzin do osiągnięcia biologicznej dorosłości (18 roku życia). Można je znaleźć na końcu książeczki zdrowia dziecka lub na stronach internetowych.

Każde dziecko rośnie i przybiera na wadze w różnym tempie. Zależy to od wielu czynników, zarówno uwarunkowań genetycznych, jak i środowiskowych. To na przykład sposób żywienia (np. karmienie piersią czy mlekiem modyfikowanym), stan zdrowia, warunki życia rodziny.

Siatki centylowe pozwalają na sprawdzenie, czy na tle grupy zdrowych rówieśników dziecko rozwija się prawidłowo, czyli czy mieści się w szerokiej normie zdefiniowanej jako przedział między linią 3. a 97. procenta (centyla). To umożliwia:

• ocenę rozwoju fizycznego,
• monitorowanie przebiegu wzrastania w czasie (dzięki nim wiadomo, czy dziecko prawidłowo rośnie i przybiera na wadze.),
• obiektywnie kontrolować postępy rozwojowe,
• oceniać ryzyko nadwagi i otyłości,
• wczesne wykrycie zaburzeń wzrastania i inne nieprawidłowości w rozwoju dziecka,
• wdrożenie diagnostyki i leczenia choroby podstawowej (np. niedoboru hormonu wzrostu).

Zwykle prawidłowe centyle u dziecka oznaczają właściwy rozwój ciała, co jest ważne dla rozwoju ogólnego.

Warto pamiętać, że pojedynczy pomiar masy ciała lub wzrostu dziecka nie jest miarodajny. Zaleca się odczytywanie i porównywanie centyli w kolejnych miesiącach lub latach życia, ponieważ pomaga to także stwierdzić, czy rozwój dziecka jest prawidłowy, równomierny, czy skokowy. Najlepszą sytuacją jest, gdy we wszystkich siatkach wyniki dziecka są zbliżone.

Siatki centylowe mają postać wykresów graficznych, które zawierają oś pionową i poziomą. Na osi poziomej oznaczony jest wiek dziecka, zaś na pionowej analizowany parametr: wzrost, masa ciała, BMI, ciśnienie tętnicze czy obwód głowy.

Na siatce centylowej wykreślone są linie krzywe (zwykle 7), które pokazują, jaki procent dzieci w całej populacji (3%, 10%, 25%, 50%, 75% lub 97%) w danym wieku osiąga taką lub mniejszą wartość pomiaru (masy ciała, długości/wysokości lub obwodu głowy - zależnie od rodzaju siatki). Obszary pomiędzy krzywymi nazywają się kanałami centylowymi.

Pomiary masy ciała (wagi), długości (wzrostu) oraz obwodu głowy u niemowląt i małych dzieci są dokonywane przez pediatrę podczas każdej wizyty lekarskiej i nanoszone na siatki centylowe w książeczce zdrowia dziecka. Mogą to robić także rodzice.

Aby skorzystać z siatki centylowej należy:

• znać masę ciała dziecka i wzrost dziecka (lub długość ciała w przypadku niemowląt),
• odszukać odpowiednią siatkę dla chłopca lub dziewczynki,
• nanieść dane na wykres. Na linii poziomej odnajdując wiek dziecka, natomiast na linii pionowej z lewej strony wartość sprawdzanego parametru (np. wzrost, waga, obwód klatki piersiowej),
• wyznaczyć punkt w miejscu przecięcia dwóch linii.

Na płaszczyźnie oznacza się centyle (percentyl), czyli jednostki statystyczne wyznaczające normy. Ilustrują położenie jednego, konkretnego wyniku względem całej grupy wyników tego samego badania.

Przestrzeń pomiędzy liniami to tzw. kanały centylowe obrazujące, ile dziewczynek lub chłopców w danym wieku osiągnęło taki sam wynik, jak badany pacjent. Przez połączenie naniesionych na siatkę wyników kolejnych pomiarów powstaje indywidualna krzywa wzrastania dziecka.

Jak interpretować i czytać siatki centylowe? Generalnie miara centylowa ma pokazać, jak dziecko „wypada” na tle rówieśników, jeśli chodzi o wzrost, wagę i inne analizowane parametry. Jak interpretować wyniki?

Norma mieści się między 3 a 97 centylem, a wyniki najbardziej wzorcowe uznaje się te najbliższe 50 centylowi. Jeżeli wynik pomiaru wagi czy wzrostu dziecka mieści się około 50 centyla w siatce centylowej, oznacza to, że młody człowiek tyle mierzy i waży około połowa (50 procent) populacji dzieci takiej samej płci, w tym samym wieku.

Można powiedzieć, że 50 centyl oznacza środek normy statystycznej we wszystkich rodzajach siatek.

Wynik znajdujący się w 25 centylu oznacza, że 25% dzieci w tym samym wieku osiągnęło wynik zbliżony lub niższy, natomiast 75% - zbliżony lub wyższy. Centyl 25 i 75 wyznaczają tzw. normę wąską (oznacza to, że połowa badanych pacjentów osiąga wyniki znajdujące się w tym przedziale). Wyniki, które znajdą się pomiędzy 3 a 97 centylem mieszczą się w zakresie tzw. szerokiej normy.

Za nieprawidłowy uznaje się wynik poniżej 3 lub powyżej 97 centyla, jednak nie jest to regułą. Wartości wzrostu lub wagi poniżej 3 lub powyżej 97 centyla są wartościami prawidłowymi dla danego dziecka, gdy wykluczone zostały przyczyny takich stanów (np. choroby gastrologiczne czy endokrynologiczne).

Siatki centylowe stosowane są do oceny rozwoju dziecka od narodzin aż do 18. roku życia, przy czym istnieją różne rodzaje tego typu narzędzi.

W zależności od parametrów, które określają, wyróżnia się:

• siatki wysokości,
• siatki centylowe masy ciała,
• siatki centylowe obwodu głowy,
• siatki centylowe obwodu klatki piersiowej,
• siatki centylowe ciśnienia tętniczego u dzieci,
• siatki centylowe obwodu talii,
• siatki centylowe sprawności fizycznej.

Siatki centylowe dla niemowląt

Należy pamiętać, że siatki centylowe są inne dla dziewczynek (to tzw. siatki centylowe dziewczynki), a inne dla chłopców (tzw. siatki centylowe chłopcy), inne dla inne dla niemowląt, dzieci w wieku przedszkolnym, szkolnym czy nastolatków.

Siatki centylowe najczęściej są wykorzystywane u niemowląt i małych dzieci, ponieważ w pierwszych miesiącach i latach życia maluchy rozwijają się najszybciej. Dostępne są tak zwane mini-siatki centylowe dla niemowląt, gdzie wiek podawany w nich jest w miesiącach, a wysokość ciała zmieniono na długość.

Standardowe siatki centylowe stosuje się u dzieci urodzonych o czasie. Dla wcześniakówzostały opracowane oddzielne siatki centylowe. Tym samym jeżeli dziecko urodziło się przedwcześnie, należy korzystać z wykresów, które uwzględniają różnice w rozwoju w porównaniu z dziećmi urodzonymi w terminie. Osobne siatki zostały stworzone również dla dzieci z różnymi chorobami genetycznymi.

Siatki centylowe dla polskich dzieci

Ponadto siatki centylowe te dla polskich dzieci mogą nieco różnić się od tych dla dzieci z innych krajów. Te, które są przyjęte przez WHO (Światową Organizację Zdrowia), posiadają nieco inne kanały centylowe niż siatki dla Polski.

Dla polskich niemowląt i dzieci do 3. roku życia obowiązują najnowsze siatki centylowe zatwierdzone przez WHO (Światowa Organizacja Zdrowia). Dla dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat opracowano siatki centylowe dotyczące masy i wysokości ciała oraz wskaźnika masy ciała (BMI), to jest stosunku masy ciała do wysokości, w ramach projektu badawczego OLAF oraz OLA.

Projekty badawcze OLAF i OLA było prowadzone w Polsce i koordynowane przez Centrum Zdrowia Dziecka. W latach 2007-2012 przebadano ponad 22 tysiące dzieci, a wyniki badań posłużyły do opracowania nowych, aktualnych siatek centylowych.

Siatki centylowe opracowane na podstawie polskich badań mają nieco wyższe wartości w porównaniu ze standardami wzrastania prezentowanymi przez WHO, przez co są bardziej miarodajne.

Aby skorzystać z siatki centylowej, wystarczy nanieść na nią płeć dziecka i jego wiek, a także pomiary, po czym odnaleźć wynik. O pomoc można poprosić pediatrę lub pielęgniarkę bądź skorzystać z kalkulatora siatek centylowych dostępnych w internecie.

Jak działa kalkulator centyli? Wystarczy podać takie dane jak płeć, wiek lub data urodzenia oraz parametry, takie jak wzrost, waga, obwód głowy. Po zatwierdzeniu danych narzędzie automatycznie je przelicza i wyświetla wynik w formie liczbowej bądź graficznej.

Konsultacji z pediatrą wymagają wyniki, które są wyższe (powyżej 97) lub niższe (poniżej 3 centyla). Nie należy jednak martwić się na zapas, gdy krzywa rozwoju dziecka przebiega poniżej bądź powyżej średniej wartości na wykresie. Najważniejsze jest, by przyrosty wartości danej cechy przebiegały harmonijnie.

Pogłębienia diagnostyki wymaga sytuacja, gdy dziecko „spada” na siatkach centylowych o więcej niż dwa kanały centylowe dla danej cechy lub obserwuje się zahamowanie wagi lub wzrostu oraz wtedy, gdy istnieje duża dysproporcja pomiędzy krzywą wzrostu i wagi.

Jeśli dziecko ma wzrost na poziomie 10 centyla i wagę w tym samym przedziale, oznacza to, że jest drobnej budowy. Jeśli jednak waga mieści się w kanale 3-10 centylu, a wzrost w kanale 75-90, wyniki takie mogą świadczyć o niedowadze.

Nadmierną masę ciała (nadwaga) stwierdza się, gdy BMI dziecka znajduje się na równi lub powyżej 90 centyla, a poniżej 97. O otyłości mówi się, gdy dziecko plasuje się na 97 centylu lub powyżej niego.

Co ważne, opis siatek centylowych polega głównie na porównywaniu wyników, a nie odczytywaniu ich pojedynczo.